***
Henryk Głębocki (ur. 1967) – historyk, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego (Instytut Historii). Specjalizuje się w dziejach Europy Wschodniej, Imperium Rosyjskiego i sowieckiego, stosunków polsko-rosyjskich w XIX i XX w. oraz historii PRL. Prowadził na ten temat badania w kilkudziesięciu zbiorach rękopisów i archiwach w Rosji i krajach postsowieckich, a także w Europie i Ameryce. Autor i współautor kilkunastu książek i edycji źródeł, m.in.: Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej
myśli politycznej 1856–1866 (wyd. 1: 2000 –Nagroda Klio; wyd. 2: 2023), Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI wiek (2006), „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości: hr. Adam Gurowski i Rosja (2012), A. Gurowski, Wybór pism (t. 1: 2022, t. 2: 2024), Jak się nie dać „strawić” Imperium? Polski realizm i idealizm polityczny wobec Rosji 1815–1921 (2023), Towarzystwo Patriotyczne oraz tak zwany spisek koronacyjny 1829 roku (współred., 2024).
Książka powstała na podstawie badań prowadzonych w archiwach postsowieckich od początku lat 90. XX w. Przedstawia zmagania Imperium Rosyjskiego oraz państwa sowieckiego z kwestią polską w XIX i pierwszej połowie XX w. Ukazuje antypolskie strategie imperialnego centrum, jego ideologię oraz jej twórców. Przedstawia także cele i kontekst komunistycznego „eksperymentu polskiego”, realizowanego przez totalitarne „czerwone imperium” w XX w. Ukazuje przyczyny jego zakończenia „operacją polską” NKWD z lat 1937–1938, największym etnicznym ludobójstwem przed II wojną światową w Europie.
Prezentowana książka przedstawia ideologiczny i polityczny wymiar zmagań z kwestią polską imperium rosyjskiego i sowieckiego, zarówno jego „białej” jak i „czerwonej” formy do pierwszej połowy wieku XX. Obie te epoki polityki Rosji wobec jej wieloetnicznych peryferii łączyło podobne wyzwanie – próba uporania się ze spuścizną I Rzeczypospolitej zniszczonej w końcu XVIII w. To z jej „życia po życiu” wzięła się kwestia polska nazywana w Rosji „fatalną sprawą”, czyli kompleks problemów wywołanych dążeniami Polaków do zachowania swej tożsamości oraz odzyskania suwerennej państwowości. Podejmujące tę problematykę źródłowe studia zamieszczone w tym tomie oparte zostały na rozległych kwerendach w archiwach postsowieckich, prowadzonych od ich otwarcia na początku lat 90. XX w. Ukazują one debaty rosyjskich i sowieckich imperialnych elit oraz kierunki polityki wobec Polaków i kwestii polskiej.
Część pierwszą książki tworzą dwa obszerne szkice ukazujące wpływ zagadnienia polskiego na ewolucję teoretycznych założeń i praktycznej strategii Rosji wobec zachodnich peryferii od panowania Mikołaja I. Ukazują odpowiedzi imperialnego centrum na polskie wyzwanie. Towarzyszyły temu ewolucja form oficjalnej ideologii i administracyjnych działań, także wobec innych okrain, od teorii „oficjalnej narodowości” i równolegle do niej tworzonej koncepcji „trójjedynego narodu rosyjskiego” w epoce Mikołaja I po „akcję afirmatywną imperium” za Aleksandra II i imperiocentryczny konserwatywny nacjonalizm za Aleksandra III.
W części drugiej książki znalazły się obszerne, źródłowe opracowania poświęcone autorom głównych kierunków imperialnej polityki wobec Polaków, szczególnie w drugiej połowie XIX w. Reprezentowali oni koncepcje najważniejszych nurtów rosyjskiej myśli – słowianofilów, panslawistów, liberałów i konserwatystów.
Ostatnia, trzecia część książki ukazuje kontynuację uruchomionych w XIX w. procesów depolonizacji dawnych Kresów I Rzeczypospolitej oraz zmagań z problemem polskim po 1917 r., w totalitarnym ZSRS, mającym kształt odrodzonego w nowej formie wieloetnicznego „czerwonego imperium”.
Relacja filmowa:
